Jak powstaje dziupla w drzewie?

Powstawanie dziupli to historia ran, próchnienia i pracy zwierząt. Czasem zaczyna się od złamanego konaru czy mroźnego pęknięcia, później w rolach głównych pojawiają się grzyby, owady i dzięcioły. Z czasem pustka w pniu powiększa się, aż staje się naturalnym domem dla wielu gatunków.

Czym jest dziupla i kiedy mówimy, że „powstaje”?

Dziupla to pusta komora wewnątrz pnia lub konaru drzewa, dostępna przez otwór w korze. Może być wynikiem naturalnego rozkładu tkanek albo pracy zwierząt, zwłaszcza dzięciołów. Za moment „powstawania” uznaje się czas, gdy w drewnie formuje się trwała, wyraźnie odgraniczona wnęka – niezależnie od tego, czy jej otwór został już przebity na zewnątrz.

Jak powstaje dziupla?

„W praktyce pierwszym etapem jest zwykle osłabienie drewna (próchnienie) lub mechaniczne uszkodzenie, a w dalszej kolejności poszerzanie pustki przez organizmy i czynniki pogodowe. Gdy wnęka zyskuje otwór i stabilne ściany, staje się pełnoprawną dziuplą – użytkowaną przez liczne gatunki zwierząt” – wyjaśniają eksperci z portalu oranges.

Uszkodzenia drewna i kory

Tworzenie dziupli często zaczyna się od rany: złamanego konaru, pęknięcia mrozowego, uderzenia pioruna lub cięcia. Uszkodzona kora odsłania drewno, zwiększając dostęp wilgoci i patogenów, a to toruje drogę dla rozkładu wewnętrznych tkanek.

Warto zwrócić uwagę na typowe wejścia:

• Miejsca po naturalnie odłamanych gałęziach, gdzie nie powstał prawidłowy kołnierz zabliźniający.
• Rany po niewłaściwych cięciach pielęgnacyjnych, szczególnie bez zachowania obrączki przygałęźnej.
• Pęknięcia i szczeliny wywołane mrozem, suszą, naprężeniami w pniu.

Drzewo nie jest jednak bezbronne: od chwili zranienia uruchamia bariery odgradzające (model CODIT), by ograniczyć rozprzestrzenianie się infekcji wzdłuż słojów i promieni rdzeniowych. Skuteczność tych barier decyduje o tym, czy potencjalna wnęka rozwinie się w dziuplę.

Grzyby rozkładu drewna

Gdy patogeny dostaną się do odsłoniętego drewna, grzyby rozkładu (powodujące zgnilizny białe i brunatne) zaczynają chemicznie rozkładać ściany komórkowe – celulozę, hemicelulozy i ligninę. Drewno traci sztywność, staje się kruche lub włókniste, a w jego wnętrzu powstają pierwsze puste przestrzenie.

Lista typowych efektów działalności grzybów, które sprzyjają powstawaniu dziupli:

• Osłabienie własności mechanicznych – ściany komory łatwiej się kruszą i dają poszerzać.
• Zmiana mikroklimatu wnętrza pnia – rośnie wilgotność, co sprzyja dalszemu rozkładowi.
• Tworzenie próchna – materiału, który bywa później wymywany lub wywiewany z wnęki.

Szybkość tego etapu zależy od gatunku i stanu drzewa: drewno miękkie rozkłada się z reguły szybciej niż twarde, dlatego w takich gatunkach potencjalne komory pojawiają się wcześniej.

Owady i mikroorganizmy

W powstającej wnęce szybko pojawiają się bezkręgowce i mikroflora. Korytarze larw owadów poprawiają napowietrzenie i drenaż, co przyspiesza rozpad tkanek oraz ułatwia usuwanie próchna. Jednocześnie mikroorganizmy korzystają z rozłożonych składników drewna, utrwalając proces.

W praktyce obserwuje się kilka powtarzalnych ról:

• Żery owadów tworzą siatkę kanalików, którymi woda i powietrze docierają do głębszych warstw.
• Bakterie i grzyby wtórne kolonizują wilgotne strefy, rozdrabniając materiał na próchno.
• Detrytusożercy mechanicznie rozkruszają włókniste resztki, ułatwiając ich usuwanie.

Tak przygotowaną, zmiękczoną strukturę bardzo łatwo przejąć kolejnym budowniczym – dzięciołom, które często wykorzystują drewno już nadwątlone.

Dzięcioły

Wiele dziupli powstaje aktywnie. Dzięcioły wykuwają otwór wejściowy i formują komorę lęgową, najchętniej w pniach i konarach o drewnie miękkim lub w partiach objętych próchnem. Gatunki takie jak dzięcioł czarny tworzą nowe dziuple regularnie, co otwiera drogę do zasiedlania przez kolejne zwierzęta.

Preferencje materiałowe i siedliskowe są dość konsekwentne:

• Drzewa o miękkim drewnie i/lub próchniejące (np. lipa, osika, topole, wierzby, brzozy).
• Miejsca pośrednio osłabione – okolice dawnych zranień i kieszeni próchna, gdzie kucie wymaga mniejszego nakładu energii.
• Różna wysokość nad ziemią; część gatunków zaczyna już na 4–8 m, inne wyżej, zależnie od gatunku drzewa i ekspozycji.

Samo kucie może trwać od kilkunastu dni do kilku tygodni. Wnętrze zwykle nie jest wyściełane – na dnie pozostają suche trociny i odłamki drewna, które powstają podczas prac.

Samoczynne poszerzanie wnęki

Nawet bez dalszej ingerencji zwierząt dziupla potrafi powiększać się samoczynnie. Woda wymywa próchno, wiatr i grawitacja wytrząsają luźny materiał, a mróz rozsadzający wilgotne drewno rozluźnia ściany komory. Z czasem otwór bywa szerszy, a komora – głębsza.

Wpływ pogody dobrze widać w różnicach między typami martwego drewna:

• Pnie stojące wysychają i rozkładają się wolniej niż leżące w kontakcie z wilgotnym podłożem, więc proces poszerzania wnęk też przebiega inaczej.
• Cykle zamarzania i rozmarzania sprzyjają pęknięciom i odspajaniu się osłabionych fragmentów ścian.
• Opady i spływy wody po pniu transportują próchno na zewnątrz, „oczyszczając” komorę.

Dzięki temu część pierwotnie niewielkich wnęk po latach staje się przestronnymi dziuplami, odpowiednimi dla coraz większych lokatorów.

Reakcje obronne drzewa

Żywe drzewo próbuje ograniczyć zasięg ubytku. Model CODIT opisuje tworzenie barier „grodziujących”, które spowalniają rozprzestrzenianie się grzybni wzdłuż włókien i promieni rdzeniowych oraz w poprzek słojów. Na krawędziach rany drzewo wytwarza tkankę kallusową, obramowując otwór i częściowo stabilizując krawędzie dziupli.

Nie zawsze jednak te mechanizmy zapobiegają powiększaniu się wnęki: osłabione drewno ulega dalszemu rozkładowi, a zmiana właściwości mechanicznych ścian może wpływać na stateczność całego pnia lub konaru. Dlatego ocena bezpieczeństwa drzewa z rozległą dziuplą wymaga uwzględnienia stopnia zgnilizny i przebiegu barier.

Co decyduje o tempie i miejscu powstawania dziupli?

O tym, czy i jak szybko powstanie dziupla, decyduje zestaw czynników biologicznych i środowiskowych. Znaczenie ma gatunek i gęstość drewna – twarde drewno dębu rozkłada się zazwyczaj wolniej niż miękkie brzozy czy topoli, co przekłada się na tempo formowania komory. Wiek i kondycja drzewa również są istotne: starzejące się organizmy częściej noszą ślady ran i kieszeni próchna.

Na wybór miejsca i dynamikę procesu wpływa także otoczenie:

• Ekspozycja na wiatr i słońce – inne warunki wysychania i erozji ścian wnęki.
• Obecność martwych i osłabionych drzew, które stanowią łatwiejszy „materiał” dla dzięciołów.
• Historia uszkodzeń – dawne cięcia, wyłamania, pęknięcia mrozowe.

Tam, gdzie zbiegają się: miękkie lub już rozluźnione drewno, wcześniejsze rany i aktywność dzięciołów, dziuple powstają szybciej i liczniej – a następnie są dalej kształtowane przez pogodę i kolejne organizmy.

—  Artykuł sponsorowany  —